Yatak örtüleri, yastık ve yorganlar, nevresimler… Tüm bu ürünler hem yatak hijyeni hem de sıcaklık, şiltenin korunması ve dekoratif katkılarıyla hayatımızda güçlü bir yere sahip. Gün içinde en fazla zaman geçirdiğimiz yer olan yataklarımız, kaliteli bir uyku için tüm bu bileşenlerin rahatlığını da gerektiriyor. Peki yatak ve uyku ürünlerinde geçmişe kısa bir bakış atsak en ilgi çekici noktalar ne olur. Bugün sadece Anadolu kültüründe yorgancılık geleneğine dair bile yüzlerce araştırmanın olduğunu göz önüne alırsak uyku ürünleri tarihinin ne kadar derin olduğunu anlayabiliriz. Böyle tarihsel bir iddiaya girmeden tarihten dikkatimizi çeken noktaları derledik.
İlk tarihi kayıtlar
Uzun yıllar ilk yatağın Neolitik dönemde icat edildiği düşünülse de 2011’de Witwatersrand Üniversitesi’nden Prof. Lyn Wadley başkanlığındaki bir ekip, Güney Afrika’da yaptıkları bir keşifle yatak tarihini 70 bin yıl kadar geriye çekti. KwaZulu-Natal şehrine yakın Sibudu kaya sığınağında 2 metrekarelik uyku alanıyla küçük bir aile için yeterli büyüklükte olan 77.000 yıllık yatak, sazlıkların üzerine koyulan yaprak ve otlardan yapılmış olup sivrisinek gibi pek çok haşereye karşı etkili olduğu bilinen bir tür defne ağacının sapları ve yapraklarıyla desteklenmiş en eski yatak olarak kayıtlara geçti.
Yatakların sınıf atladığı medeniyet: Mısırlılar
MÖ 3400 civarında Mısır firavunları yataklarını yükseltilmiş bir yüzeye taşırken, yatak çarşafları da yine Mısır’da ciddi bir gelişme dönemine girdi. Işık, saflık ve refah simgesi olarak görülen çarşaflar aynı zamanda Mısır mumyalarının da sarıldığı materyallerdi.
Süsün konforun önüne geçtiği zamanlar
Roma İmparatorluğunun ihtişam merakı zengin evlerindeki yataklara da yansımış. Boyalarla renklendirilen yataklar bronz, gümüş, altın gibi maden ve mücevherlerle süslenirken; şiltelerin yün, tüy, saz ve samanlarla doldurulduğu belgelenmiş. Araştırmacılar, Roma yataklarının günümüze kıyasla kesinlikle çok daha süslü ama çok daha az rahat olduğuna inanıyor.
Eski Türklerden Anadolu’ya kültürümüzde yorganın önemi
Eski Türkçede örtmek, sarmak, kaplamak anlamlarına gelen ‘yör’ sözcüğü, zamanla yorgan şeklinde türetilmiş. Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk eserinde yorgan sözcüğü “yoğur kan” sözcüğünden geliyor. Farklı kaynaklarda üste giyilen bir çeşit elbise, çobanların üstlerine aldıkları kepenek ve kadınların büründükleri örtülerin de yorgan olarak adlandırıldığı görünür.
Türklerde ilk yorgan örneklerinin hayvan derisi ve yünün sıkıştırılmasıyla oluşturulan keçelerden yapıldığı bilinirken zamanla aplike yönteminin gelişmesiyle çeşitlenmeler başlanmış. Uygurların yerleşik yaşama geçişiyle başlayan pamuk yetiştiriciliğiyle dokuma tarzları gelişirken Selçuklu ve Osmanlı Döneminde üretim teknikleri bölgelere göre farklılaştı. Anadolu’da yüzyıllardır yaşayan bir meslek ve köklü zanaat olan yorgancılık, zengin renk, motif, yapım tekniği ve kompozisyon özellikleriyle halk sanatının da bir parçası.
Kuş tüyü yorganlara hızlı bakış
Kuş tüyü yorganların tarihi özellikle İskandinav ülkelerinde Vikinglerden beri bilinmekte, ama Avrupa genelinde ilk kullanım sınıfsal ayrıcalıklarla başladı. 15. yüzyılda kuş tüyü şilte ve yorganlar İngiliz ve Kıta Avrupa monarşisi tarafından kullanılırken, 16. yüzyıldan itibaren Avrupa kıtası genelinde üst sınıfın tümü kuş tüyü yorganlara geçmişti.
Bir aile mirası olarak yatak
Rönesans Avrupası’nda şilteler saman ve tüylerle doldurulurken ipek, kadife veya saten kumaşlarla kaplanmaktaydı. İşlemeli cepheler, dekoratif askılar ve kuş tüyü yorganlarla yataklar giderek daha pahalı eşyalar haline gelerek çoğu zaman nesilden nesle aktarılmaya başlandı.
Günümüz yatak tasarıma yaklaşırken
- yüzyılda Avrupalılar büyük oranda dökme demirden yapılmış karyolalara ve pamuktan yapılmış şiltelere kavuştu ve özellikle kentlerde bu kullanım oldukça yaygınlaştı.
Manchester sadece bir şehir adı değildir!
Avustralya ve Yeni Zelanda’da yatak takımlarına özellikle mağazalarda manchester denmesinin nedeni 18. yüzyıl sonlarından 20. yüzyıla kadar Manchester’ın Batı Hint Adaları’ndan gelen pamuk ile yükselişe geçen pamuk endüstrisinin merkezi olması, bu sayede özellikle çarşaf ve havlu grubundan pamuklu ürünlerin Manchester ürünleri olarak anılmasıydı.
İcatlar ve büyüyen endüstriyle yenilikler çağının başlaması
Uyku deneyimini başka bir boyuta taşıyan yatak yayı 19. yüzyılda icat edildi. 20. Yüzyıla gelindiğinde ise ABD’de iç yaylı şilteler yaygınlaşmaya başladı. 1960’larda ABD’nin özellikle Batı Yakasında su yatağı modası başladı. Bunu Japon stili şilteler, havalı şilteler ve köpük kauçuk şilteler ve yastıklar takip etti.